Panie redaktorze Rynkiewicz

Szanowny redaktorze Rynkiewicz, z wielką uwagą czytam napisane przez Pana teksty, które w swej treści odbiegają od spraw teraźniejszych. Skłamałbym oczywiście, gdybym napisał, że tych o codzienności naszej skreślonych przez Pana nie czytam. Oczywiście czytam, choć drażnią mnie wyczuwalną między wierszami ostrożnością i zbytnią pasywnością, co w ostateczności czyni z nich standard o małej dozie chęci zgłębiania. Przez Pana. A przecież nie tylko historia, czas miniony, wymaga od autora wnikliwego wejrzenia w materię rzeczy.

Nie zauważam natomiast z Pana strony ostrożności, dystansu w omawianiu spraw dawno minionych, ale jak najbardziej ważnych. Z wielkim zainteresowaniem zapoznałem się z Pana artykułem pt. „W sprawie Virchowa – to on stworzył pojęcie Kulturkampf”, zamieszczonym na łamach „Wieści Świdwińskich”. Tekst nie jest zły, podparty źródłami, ale niestety we wstępie zupełnie niepotrzebnie ironizuje Pan z zabiegów czynionych przez Piotra Felińskiego – szefa Carpe diem, który historykiem nie jest, lecz słusznie (na ile potrafi) stara się pomóc wpisać na zawsze Rudolfa Virchowa w historię ziemi świdwińskiej. Odnoszę wrażenie, że p. Feliński robi to z naturalnym oddaniem, na pewno nie tylko z uwagi na wartość turystyczną zagadnienia. Nie sądzę również, by świadomie pomijał okres działalności Virchowa, który Pan stara się podnieść do rangi poważnego zarzutu. Dziękuję zaś Panu za słowa: „Chodzi o to by mówić prawdę”. W tym jak najbardziej Pana popieram. Podpowiem jednak, by prawdy nie dzielić, nie traktować wybiórczo.

Prawdą jest, że Virchow jako pierwszy użył słowa „kulturkampf”, zrobił to publicznie dwukrotnie. Można a nawet trzeba o tym napisać. Czy jednak należy to ująć w formie bezwzględnego zarzutu i wprząc Virchowa w machinę skonstruowaną przez Bismarcka? Nie sądzę. Mimo wszystko Virchow przede wszystkim był naukowcem. Dał na to aż nadto dowodów. Kiedy zgłębić biografię Virchowa, ten fragment jego życiorysu potraktowałbym jako epizod, bowiem nie poszły za tym czyny. Resztę rozdmuchała wielka polityka, która domeną Virchowa chyba nie była, zaabsorbowany był wieloma innymi, bardzo ważnymi sprawami. Stworzył zwrot, który innym posłużył do walki z Kościołem. Pisze Pan: „Również błędne jest powtarzanie, że był przeciwnikiem Bismarcka. Prawda jest taka, że najpierw był jego zwolennikiem, właśnie w okresie Kulturkampf, a dopiero później jego przeciwnikiem, gdy Bismarck tę walkę przegrał i chciał załagodzić jej skutki”. Prawda. Ale idąc tym nieco „uproszczonym” tokiem rozumowania, można roztrząsać historię Kościoła i wskazywać, kogo nie był zwolennikiem, by nagle stać się jego stronnikiem. Historię zgłębiajmy, opisujmy, ale broń Boże sugerujmy, co próbuje Pan czynić ze względów mi akurat nieznanych. Podniósł Pan temat, bardzo dobrze, lecz czemu w tle przewija się ironia. Już lepiej było zacytować od początku do końca prof. Grzegorza Kucharczyka, miast robić wstęp, którego cel jest co najmniej dziwny. Lepiej niech się Virchow w Świdwinie na zawsze ostanie, a Pan, ja i inni niech historię jego pokazywaną przez „Carpe diem” i miasto uzupełniają bez złośliwych komentarzy, których historia bardzo nie znosi.

Uzupełnijmy zatem biografię Virchowa o ten jej obszar, kiedy wyrażał on swój stosunek do spraw polskich i słowiańskości ziemi pomorskiej. Właściwie robił to przez całe życie. Nie kto inny, ale właśnie Virchow starał się w kilku publikacjach udowadniać Niemcom, że Świdwin od zawsze był słowiański i Polski. Sam Virchow był przekonany o pochodzeniu słowiańskim swojej rodziny. Znajduje to potwierdzenie, gdy jego córka Maria Rabl, wydając listy Virchowa do rodziców, we wstępie do publikacji podała, że „Virchowowie pochodzili z okolic wsi Wierzchowo nad górną Drawą w pobliżu jeziora o tej samej nazwie. Wieś i jezioro nazywało się wówczas Virchow”. Jednak w starych księgach kościelnych tej wsi pisano ich nazwisko najpierw Wirch, a później dopiero Virchow. Córka Virchowa, zgodnie z jego opinią, podkreśliła, że rodzina była słowiańskiego pochodzenia i według niej osiedliła się ok. 1760 r. w Świdwinie. (Rudolf Virchow, Briefe an seine Eltttern 1839-1864, wyd. M. Rabl, Lipsk 1906).

Virchow opublikował cykl artykułów, w których bardzo profesjonalnie opisał m.in. historię Świdwina, czym zadziwił ówczesnych historyków. W kilka lat później, dokładnie w 1847 roku, ogłosił w „Baltische Studien” kolejne swoje badania nad dziejami Świdwina, które ujął w trzech rozprawkach pod wspólnym tytułem „Zur Geschichte von Schivelbein”. Pierwszy artykuł poświęca źródłom do wcześniej publikowanych dziejów Świdwina. Drugi z nich jest uzupełnieniem dziejów Kartuzów w Świdwinie. Natomiast trzeci dotyczy dziejów rodziny Polenckich. W dużej części odnośnie źródeł, Virchow oparł się na archiwum urzędu skarbowego, na miejskich księgach podatkowych (dotyczących podatków ściągniętych w 1540 r. z majątków kościelnych z przeznaczeniem na utrzymanie szpitali) oraz księgi miejskiej zawierającej opis wydarzeń z lat 1613 – 1691.

W dwadzieścia lat później, w 1866 r., Virchow publikuje kolejne dwa artykuły o dziejach Świdwina, napisane wcześniej i przechowywane w biurku. Dotyczą okresu XII – XIV wieku, gdzie ponownie udowadnia, wbrew i ku zaskoczeniu niemieckich historyków, słowiańskość ziemi świdwińskiej, gdzie przytacza nazwy wsi i jezior nie zniemczone. W jednym z przytoczonych w publikacji przez Virchowa dokumentów znalazł synonim dla jeziora, które w nomenklaturze niemieckiej nazywało się Virchow-See, a w dokumencie nazywało się Wirewo. Virchow badał bardzo dokładnie dokumenty i jego interpretacja była odmienna niż w pracach niemieckich historyków. Virchow wciąż znajdował w nich potwierdzenia o słowiańskości ziemi świdwińskiej. No i przede wszystkim Virchow zajął się dla nas Świdwinian rzeczą najistotniejszą – pochodzeniem nazwy miasta. Virchow kategorycznie odrzucił pogląd wykoncypowany przez ludność niemiecką. W swej trzeciej rozprawie bardzo wnikliwie starał się udowodnić, że Schivelbein nie jest niemieckim słowem. Skłaniał się ku poglądowi, że drugi człon nazwy pochodzi od nazwiska wcale nie niemieckiego Elbe, zaś człon pierwszy „Schiv” Virchow wiązał z boginią połabską – Siwą. Jakby nie rozpatrywać interpretacji Virchowa, przemawia za nim upór w dążeniu dotarcia do prawdy.

W 1848 r. Virchow badał na Górnym Śląsku przebieg tyfusu. W listach do rodziców i w swoich sprawozdaniach  wyrażał wielką sympatię do Polaków, co zostało szczegółowo przedstawione przez prof. Skarżyńskiego. Nadmienić również wypada, że kiedy obejmował funkcję rektora uniwersytetu berlińskiego w 1893 r., napiętnował, jako pierwszy (podobnie, jak jako pierwszy użył wyrażenia „kulturkampf”) antysemityzm w bardzo ostrych słowach. Nie zapominajmy też, że zajmował się archeologią, w dużej części pozwalającą na potwierdzenie polskości ziemi świdwińskiej, z czym wręcz Virchow się obnosił.

Wracając do pojęcia „kulturkampf”, który poddał Pan krytyce, i słusznie, to sądzę że był to „polityczny wypadek”, jaki spotkał wielu innych wielkich ludzi, stworzone przez Virchowa na użytek partii i wykorzystane na rzecz ideologii przez ówczesne Niemcy w niecnych celach. Nie przypuszczał zapewne, że w dalekiej przyszłości wzbudzi tym pomysłem tyle kontrowersji w swym rodzinnym mieście. Co wcale nie oznacza, Panie Kazimierzu, że staram się bagatelizować tę część kariery Rudolfa Virchowa, która ma taki a nie inny wydźwięk. Ma Pan rację – w tym wszystkim chodzi o to, by mówić prawdę. Czego Panu i sobie życzę.

Wykorzystałem materiał z: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 5/1, 66-77, Stanisław Schwann, Muzeum Historii Polski, Universitas Varsoviensis.